خدای آفریننده، برهما

برهما، ایزد آفریننده جهان در اساطیر هندو، نقش بی بدیلی در تریمورتی (تثلیث مقدس) ایفا می کند. او مهندس کیهانی است که هستی را از نیستی پدید آورد و نماد خرد و دانش ازلی است. درک جایگاه او، دروازه ای به سوی فهم عمیق تر جهان بینی هندو می گشاید.

در دل سرزمین های کهن و پر رمز و راز هند، جایی که تمدن ها و ادیان ریشه دوانده اند، داستانی از آفرینش به گوش می رسد؛ قصه ای که در آن خدایی با چهار سر و چهار دست، خالق جهان هستی می شود. این خدا کسی نیست جز برهما، ایزد آفریننده که در تثلیث مشهور هندو، تریمورتی، در کنار ویشنو (نگهدارنده) و شیوا (نابودکننده) جای می گیرد. برهما، نیروی محرک پشت خلق کائنات، مسئول دمیدن روح حیات در هر آنچه که وجود دارد، و نماد دانش بی کران است. او که گاهی به اشتباه با مفهوم فلسفی برهمن یکی انگاشته می شود، شخصیتی پر ابهت و در عین حال پیچیده دارد که با افسانه ها، نمادها و حتی دلایل مرموز کاهش پرستش خود در دوران معاصر، ذهن هر پژوهنده ای را به چالش می کشد.

سفر به دنیای برهما، سفری است به عمق اساطیر و فلسفه هندو، جایی که می توان از رازهای آفرینش پرده برداشت و با ظرافت های فرهنگی و مذهبی این تمدن باستانی آشنا شد. در این مسیر، به بررسی دقیق نقش او در تریمورتی، افسانه های آفرینش مرتبط با او، نمادشناسی غنی اش، تفاوت بنیادین با برهمن، و دلایل کاهش پرستش او خواهیم پرداخت. همچنین، حضور او را در فرهنگ های دیگر و معابد اندکی که به او اختصاص یافته اند، کاوش خواهیم کرد تا تصویری جامع از این خدای خالق به دست آوریم.

برهما کیست؟ تعاریف کلیدی و تمایزات بنیادین

شناخت برهما، خدای آفریننده، نیازمند درکی عمیق از جایگاه او در بستر وسیع هندوئیسم است. این شناخت از تمایز او با دیگر مفاهیم کلیدی، به ویژه برهمن، آغاز می شود و سپس به نقش محوری او در تثلیث مقدس هندو و ریشه های نامش می رسد.

برهما (خدای آفرینش) در مقابل برهمن (واقعیت مطلق)

یکی از رایج ترین و در عین حال مهم ترین اشتباهات در درک اساطیر هندو، یکی دانستن برهما و برهمن است. اما این دو، مفاهیمی کاملاً متمایز و دارای جایگاه های متفاوتی در جهان بینی هندو هستند.

برهما (Brahma) یک ایزد شخصی (مذکر) است که مسئولیت آفرینش جهان و موجودات را بر عهده دارد. او یک موجود قابل تصور با ویژگی های ظاهری مشخص (چهار سر، چهار دست و…) است که در متون مقدس هندو به تفصیل از او سخن رفته است. برهما آفریننده ای فعال است که از طریق اراده و قدرت خود، هستی را شکل می دهد.

در مقابل، برهمن (Brahman) یک مفهوم فلسفی عمیق تر و انتزاعی تر است. برهمن، واقعیت نهایی، حقیقت مطلق و بی شکل، بی جنسیت و بی زمان در فلسفه هندو (به ویژه در مکتب ودانتا) محسوب می شود. می توان گفت برهمن، منبع و خاستگاه همه چیز است؛ نیروی کیهانی بی حد و مرزی که از هرگونه توصیف و تحدید فراتر است. ایزدانی چون برهما، ویشنو و شیوا، خود جلوه هایی از این واقعیت مطلق به شمار می آیند. درک این تمایز حیاتی است، چرا که یکی به ایزدی خاص و دیگری به مفهوم هستی شناختی نهایی اشاره دارد.

جایگاه برهما در تریمورتی

در قلب کیهان شناسی هندو، مفهوم تریمورتی (Trimurti) یا تثلیث مقدس قرار دارد که نشان دهنده سه جنبه اصلی نیروی الهی در چرخه آفرینش، حفظ و نابودی است. برهما، ویشنو و شیوا سه ایزد اصلی این تثلیث هستند که هر یک وظیفه خاصی را بر عهده دارند و در هماهنگی کامل برای حفظ نظم کیهانی فعالیت می کنند.

* برهما: ایزد آفرینش (Creator)
* ویشنو: ایزد نگهداری و حفظ (Preserver)
* شیوا: ایزد نابودی و دگرگونی (Destroyer/Transformer)

این سه نیرو در کنار یکدیگر عمل می کنند و نشان می دهند که هستی یک چرخه بی انتها از آغاز، میانه و پایان است که هر کدام برای دیگری ضروری است. برهما، نقطه شروع این چرخه ابدی است و بدون او، هیچ چیز نمی توانست شکل بگیرد.

ریشه های نام و ارتباط با پراجاپاتی

نام برهما ریشه های عمیقی در زبان سانسکریت و متون ودایی دارد. برخی پژوهشگران بر این باورند که این نام از فعل بریه به معنای رشد کردن یا گسترش یافتن مشتق شده است که به خوبی نقش او را در آفرینش و گسترش هستی نشان می دهد.

نکته قابل توجه، ارتباط نزدیک و گاه یکسان انگاری برهما با ایزد ودایی پراجاپاتی (Prajapati) است. پراجاپاتی، به معنای ارباب مخلوقات یا رب النوع آغازین، ایزدی بود که در متون ودایی اولیه، مسئولیت آفرینش و حفظ نسل بشر را بر عهده داشت. با گذشت زمان و تکامل ادیان هندو، صفات و وظایف پراجاپاتی به تدریج به برهما منتقل شد و در بسیاری از متون پورانیک، این دو نام به صورت مترادف به کار رفته اند. این ارتباط نشان دهنده تداوم مفاهیم آفرینش در سنت های کهن هند است.

در جهان بینی هندو، آفرینش تنها یک بار اتفاق نمی افتد؛ بلکه یک چرخه ابدی از خلق، حفظ و نابودی است که در هر دوره توسط خدایان تریمورتی هدایت می شود.

افسانه های آفرینش: چگونگی شکل گیری جهان و موجودات از برهما

اساطیر هندو سرشار از روایت های گوناگون درباره چگونگی آغاز جهان و نقش برهما در این فرآیند است. این افسانه ها نه تنها به سوالات بنیادین درباره هستی پاسخ می دهند، بلکه عمق فلسفی و فرهنگی این آیین را نیز به نمایش می گذارند.

آفرینش خود-بنیاد (سوایامبهو) و تخم طلایی (هیرانیاگاربها)

یکی از کهن ترین روایت ها درباره آفرینش جهان، به خود-آفرینشی برهما اشاره دارد. در این داستان، پیش از هر چیز، تنها آب های ازلی و بی کران وجود داشت. سپس، یک تخم طلایی عظیم به نام هیرانیاگاربها (Hiranyagarbha) در این آب ها پدیدار شد. هیرانیا به معنای طلا و گاربها به معنای رحم یا جنین است. این تخم طلایی، حاوی تمام پتانسیل های هستی بود. پس از هزاران سال، این تخم گشوده شد و از درون آن، برهما پدید آمد. او که خود از هیچ چیز زاده نشده بود و از خود به خود هستی یافت، به سوایامبهو (Svayambhu) یا خودآفریننده شهرت یافت. پس از ظهور، برهما با استفاده از قطعات این تخم طلایی، جهان، آسمان، زمین و تمام موجودات را خلق کرد. او همچنین، زمان را آفرید و روز و شب، فصل ها و سال ها را به وجود آورد.

برهما به عنوان آفریننده ثانویه (Visarga)

در برخی دیگر از روایات، به ویژه آن هایی که بر ویشنو یا شیوا تمرکز دارند، برهما به عنوان یک آفریننده ثانویه یا فرعی (Visarga) معرفی می شود. این بدان معناست که او مستقیماً منبع نهایی آفرینش نیست، بلکه ابزاری در دست یک نیروی بالاتر برای ادامه چرخه هستی است.

* تولد از ناف ویشنو: در روایات ویشنوپرستی، صحنه ای باشکوه به تصویر کشیده می شود که در آن، ویشنو در حالتی آرامش بخش بر روی اقیانوس ازلی و بر پشت مار عظیم آناند (Ananta) خفته است. از ناف او، یک گل نیلوفر آبی بزرگ و درخشان جوانه می زند. در درون این گل نیلوفر، برهما متولد می شود. سپس، ویشنو به برهما امر می کند که جهان را بیافریند. این روایت، برتری ویشنو را به عنوان منبع نهایی هستی نشان می دهد و برهما را به عنوان ابزاری در دست او برای انجام فرآیند آفرینش معرفی می کند. این داستان به خوبی ارتباط عمیق بین این سه ایزد را در چرخه کیهانی آشکار می سازد.

* تولد از شیوا یا ایزدبانوان: در برخی متون شیواپرستی و شاکتا (پرستش الهه)، روایت هایی وجود دارد که برهما و حتی ویشنو را مولود شیوا یا ایزدبانوان اصلی (تری دیوی: ساراسواتی، لاکشمی، پارواتی) می دانند. این روایات، جایگاه ایزدان اصلی مکاتب مختلف را در سلسله مراتب کیهانی بالاتر قرار می دهند و نشان می دهند که چگونه نقش برهما در متون مختلف، بسته به دیدگاه فرقه ای، می تواند متفاوت باشد.

آفرینش ذریه و موجودات زنده

پس از آفرینش جهان فیزیکی، برهما به ایجاد موجودات زنده پرداخت تا جهان را از سکوت و تنهایی بیرون آورد. در این مرحله، او دست به آفرینشی خارق العاده زد: خلق ماناساپوتراها (Manasaputraha) یا فرزندان ذهنی. این فرزندان، که از ذهن و قدرت تفکر خود برهما پدید آمدند، شامل حکیمان، ریشی ها (Rishis) و موجودات آسمانی بودند که به او در فرآیند پیچیده آفرینش کمک می کردند. از میان این فرزندان ذهنی، برخی از اولین موجودات زنده و نیاکان انسان ها شکل گرفتند.

مهم ترین روایت در این زمینه، مربوط به آفرینش ساراسواتی است. برهما، با قدرت اراده و خرد خود، الهه ساراسواتی را آفرید. او چنان از زیبایی و کمال ساراسواتی شگفت زده شد که چهار سر در چهار جهت اصلی برای خود پدید آورد تا بتواند همواره او را تماشا کند. ساراسواتی، به عنوان الهه دانش، هنر و سخنوری، تجلی خرد و نیروی خلاقه خود برهما محسوب می شود. داستان های متعددی درباره چگونگی پیدایش نژاد بشر و موجودات دیگر از طریق برهما و ساراسواتی وجود دارد:

* روایت اول: ساراسواتی، پس از آفرینش، برای گریز از نگاه شیفته برهما، به اشکال مختلفی تبدیل شد. برهما نیز در پی او به شکل همان حیوانات در می آمد. اما در نهایت، برهما تخم خود را در زمین نهاد و از این تخم، اولین انسان ها پدید آمدند. این روایت بر خود-آفرینشی برهما تأکید دارد.

* روایت دوم: در داستانی دیگر، برهما و ساراسواتی (که گاهی با نام های سارادها یا گایاتری نیز شناخته می شود)، زوج نخستین را تشکیل دادند و از آمیزش آن ها، نژاد بشر و سپس تمام موجودات زنده، در اشکال و گونه های مختلف، پدید آمدند. این روایت، برهما را به عنوان نیاکان و پدر همه موجودات زنده در جهان معرفی می کند.

نمادشناسی برهما: درک ویژگی های ظاهری و معنای آن ها

هر یک از جزئیات در تصویر برهما، حامل معنایی عمیق و نمادی از وظایف و ویژگی های اوست. درک این نمادها، راهگشای فهم فلسفه و جهان بینی هندو درباره آفرینش و دانش است.

چهار سر و چهار دست

مشهورترین ویژگی ظاهری برهما، چهار سر اوست که به چهار جهت اصلی (شمال، جنوب، شرق، غرب) نگاه می کنند. این چهار سر نمادین، معانی متعددی را در خود جای داده اند:

* چهار ودا: مهم ترین نماد، اشاره به چهار ودا (ریگ ودا، ساماودا، یجورودا، آتارواودا) دارد که مقدس ترین متون هندو هستند. برهما منبع تمام دانش ها و حکمت هاست و با آفرینش این وداها، مسیر معنوی و دانش بشریت را تعیین کرده است.
* چهار جهت اصلی: چهار سر، بر کنترل و آگاهی برهما بر تمام جهات کیهانی و گستره آفرینش او دلالت دارد.
* چهار یوگا/یوجا: چهار سر همچنین نمادی از چهار دوره کیهانی یا یوگا (ساتیا یوگا، ترتا یوگا، دواپارا یوگا و کالی یوگا) هستند که در چرخه زمان هندو تکرار می شوند.

در کنار چهار سر، برهما چهار دست نیز دارد که هر یک چیزی را در خود نگه داشته اند، اما برخلاف خدایان جنگجو، دستان او هرگز سلاحی را در بر نمی گیرد، بلکه نماد دانش، ریاضت و آفرینش است.

اشیاء در دستان برهما

اشیاء که برهما در دستانش دارد، هر یک به جنبه ای از وجود و نقش او اشاره می کنند:

* وداها/نسخه خطی: در یکی از دستان خود، برهما یک نسخه خطی یا برگ های نخل مقدس (نشان دهنده وداها) را نگه می دارد. این نمادی آشکار از دانش، حکمت، علوم مقدس و منبع اصلی تمام آموزه های دینی و فلسفی است که او به جهان ارزانی داشته است.
* تسبیح (مالا): تسبیحی که برهما در دست دیگرش دارد، مالا نامیده می شود و نماد زمان، دوره های کیهانی و فرآیند بی انتهای آفرینش و نابودی است. همچنین، این تسبیح به ریاضت ها و مراقبه هایی اشاره دارد که در فرآیند آفرینش نقش داشته اند.
* کوزه آب (کاماندالو): کاماندالو یک کوزه آب مقدس است که نماد مایع حیات بخش آفرینش است. این آب به عنوان آمریتا (شیره حیات) یا آب های کیهانی شناخته می شود که تمام هستی از آن نشأت گرفته است. این کوزه نشان دهنده منبع و سرچشمه زندگی و طراوت است.
* قاشق قربانی (شروکا): شروکا یک قاشق چوبی است که در آیین های قربانی (یجنا) به کار می رود. این ابزار، نماد مراسم قربانی و آیین های ودایی است که برهما خود به عنوان کاهن اعظم و آغازگر آن ها، نقش مهمی در برقراری ارتباط بین انسان و عالم الهی ایفا می کند.

نیلوفر آبی، قو (هامسا) و ریش سفید

دیگر نمادهای ظاهری برهما نیز دارای معانی عمیقی هستند:

* نیلوفر آبی: برهما اغلب بر روی یک گل نیلوفر آبی بزرگ نشسته است. نیلوفر آبی در فرهنگ هندو نماد خلوص، زیبایی، آفرینش و جهان هستی است. رشد نیلوفر از گل و لای بدون آلوده شدن، نشان دهنده توانایی آفرینش در میان آشوب و حفظ خلوص در برابر بی نظمی است. همچنین، این نماد به روایت تولد برهما از گل نیلوفر آبی ناف ویشنو اشاره دارد.
* قو (هامسا): وسیله نقلیه برهما، قویی باشکوه به نام هامسا (Hamsa) است. قو نمادی از تمایز بین خیر و شر، حقیقت و توهم است، چرا که در اساطیر هندو، قو توانایی جدا کردن شیر از آب را دارد. این نماد به خرد و توانایی برهما در تشخیص جوهر واقعی از ظواهر فریبنده اشاره دارد.
* ریش سفید: در بسیاری از تصاویر، برهما با ریش سفید به تصویر کشیده می شود که نمادی از خرد، تجربه، قدمت و حکیم بودن اوست. ریش سفید نشان دهنده بلوغ و کهنسالی در دانش و آگاهی است که در طول عمر بی کران خود به دست آورده است.

ساراسواتی: همسر و نیروی برهما

در کنار هر ایزد مرد در هندوئیسم، یک ایزدبانو به عنوان شاکتی یا نیروی خلاقه و مکمل او وجود دارد. برای برهما، این ایزدبانو ساراسواتی است. او الهه دانش، هنر، موسیقی، سخنوری و رودخانه های مقدس است. ساراسواتی نه تنها همسر برهماست، بلکه نیروی فعال و خلاقه او نیز محسوب می شود. بدون ساراسواتی، برهما قادر به آفرینش و تجلی خرد خود نخواهد بود. او تکمیل کننده قدرت آفرینش برهماست و به عنوان الهه حکمت، هر آنچه را که برهما می آفریند، با دانش و زیبایی آغشته می کند. این اتحاد نمادی از پیوند ناگسستنی آفرینش با دانش است.

افول و کاهش پرستش برهما: چرا معابد او اندک اند؟

با وجود جایگاه برجسته برهما به عنوان خدای آفریننده در تریمورتی، نکته ای شگفت انگیز وجود دارد: تعداد معابد و پرستش مستقیم او در هند بسیار اندک است. این پدیدار، پرسش های بسیاری را در ذهن ایجاد می کند که پاسخ آن ها در دل افسانه ها و تحولات تاریخی هندوئیسم نهفته است.

افسانه بریدن سر توسط شیوا

یکی از مشهورترین و دراماتیک ترین افسانه هایی که به کاهش پرستش برهما اشاره دارد، داستان رقابت او با ویشنو بر سر برتری و دخالت شیوا است که در شیوا پورانا روایت شده است.

روزی، برهما و ویشنو بر سر اینکه کدام یک از دیگری برتر و عظیم تر است، با هم به مشاجره پرداختند. در اوج این بحث، ستونی عظیم از آتش بی کران از زمین به آسمان سر کشید. این ستون آتش، تجلی لینگودبهاوا (Lingodbhava) یا شیوا بود. برهما و ویشنو تصمیم گرفتند برای اثبات برتری خود، سر و ته این ستون آتش را پیدا کنند. ویشنو به شکل گراز (ویشنو-واراها) به اعماق زمین رفت تا ته ستون را بیابد، در حالی که برهما به شکل قویی (هامسا) به سوی آسمان پر کشید تا سر ستون را پیدا کند.

ویشنو پس از سال ها جستجو و خستگی، با تواضع به شکست خود اعتراف کرد و بازگشت. اما برهما که نمی خواست شکست را بپذیرد، به دروغ مدعی شد که سر ستون را پیدا کرده است. او حتی از گل کتکی (Ketaki) که از بالای سر شیوا افتاده بود، خواست تا شهادت دروغی بدهد. شیوا از این دروغ گویی برهما خشمگین شد و از ستون آتش بیرون آمد. او سر پنجم برهما را که در زمان آفرینش برای نگاه کردن به ساراسواتی در پشت سر او پدید آمده بود، از تنش جدا کرد و برهما را نفرین کرد که دیگر هرگز به عنوان ایزد اصلی پرستش نشود و جایگاه او در میان مردم کمرنگ گردد. شیوا، از صداقت ویشنو خرسند شد و او را گرامی داشت. این افسانه به وضوح نشان دهنده دلیل کاهش اهمیت برهما در میان خدایان هندو است.

پایان نقش آفرینش و ظهور خدایان دیگر

روایتی دیگر، به ویژه در ویشنو پورانا، مطرح می کند که پس از تکمیل فرآیند آفرینش جهان، نقش برهما عملاً به پایان رسید. در چرخه کیهانی هندو، وظیفه آفرینش یک آغاز است، در حالی که حفظ و نابودی فرآیندهایی مستمر و جاری هستند. با این دیدگاه، پس از اینکه برهما جهان را خلق کرد، دیگر نیازی به پرستش فعال او نبود، زیرا وظیفه او به اتمام رسیده بود. در نتیجه، اهمیت او در مقایسه با ویشنو که همواره در حال حفظ نظم جهان است و شیوا که مسئول دگرگونی های دائمی است، کاهش یافت. مردم به خدایانی روی آوردند که به طور مستقیم در زندگی روزمره و بقای جهان نقش داشتند.

رشد شیواپرستی و ویشنوپرستی

یکی از دلایل اصلی افول پرستش برهما، رشد و گسترش مکاتب قدرتمند شیواپرستی (Shaivism) و ویشنوپرستی (Vaishnavism) بود. این دو مکتب، با تمرکز بر شیوا و ویشنو به عنوان خدایان اصلی و نهایی، توانستند محبوبیت و پیروان بسیار زیادی را به خود اختصاص دهند. خدایان این مکاتب، نه تنها نقش های فعالی در آفرینش و حفظ ایفا می کردند، بلکه به دلیل داستان های حماسی، تجلی های متعدد (اوتاره ها)، و ارتباط نزدیک تر با زندگی و مشکلات انسان ها، مورد توجه بیشتری قرار گرفتند. در نتیجه، جایگاه برهما که تنها به آفرینش محدود می شد، در برابر عظمت و دامنه ی وسیع فعالیت های شیوا و ویشنو، کمرنگ شد. همچنین، پرستش ایزدبانوان (شاکتی ها) نیز به موازات رشد این مکاتب، افزایش یافت و جایگاه برهما را تحت الشعاع قرار داد.

چرخه کیهانی و فناپذیری برهما

در کیهان شناسی هندو، مفهوم کالپا (Kalpa) یا یک روز برهما وجود دارد. هر کالپا، یک دوره زمانی بسیار طولانی است که تقریباً برابر با ۴.۳۲ میلیارد سال زمینی است و شامل هزاران چرخه از چهار یوگا می شود. در پایان هر کالپا، جهان نابود می شود و پس از یک شب به همین طول، برهما دوباره فرآیند آفرینش را آغاز می کند.

این مفهوم نشان می دهد که حتی برهما، خدای آفریننده، نیز فناپذیر است و مانند جهان، دارای آغاز و پایان است. او ۱۰۰ سال از این روزها را زندگی می کند و در پایان عمر خود، به برهمن (واقعیت مطلق) باز می گردد و جهان نیز به حالت ازلی خود برمی گردد تا یک برهمای جدید دوباره آغاز کند. این فناپذیری، او را از برهمن که بی زمان و بی فناست، متمایز می کند و می تواند دلیلی برای کاهش پرستش او باشد، چرا که او مانند انسان ها بخشی از چرخه تولد و مرگ است، هرچند در مقیاسی کیهانی.

معابد و پرستش برهما در جهان

با وجود کاهش پرستش مستقیم برهما در دوران معاصر، او هنوز هم در برخی نقاط جهان مورد احترام قرار می گیرد و معابد معدودی نیز به او اختصاص یافته اند.

معبد پوشکار در راجستان هند

برجسته ترین و یکی از معدود معابد اصلی که به طور کامل به برهما اختصاص یافته است، معبد پوشکار (Pushkar Temple) در شهر پوشکار در ایالت راجستان هند است. این معبد که در کنار دریاچه مقدس پوشکار واقع شده، قدمتی به حدود قرن ۱۴ میلادی دارد و یکی از مهم ترین مکان های زیارتی برای پیروان برهما محسوب می شود. زائران بسیاری از سراسر هند برای انجام آیین های مذهبی و گرفتن برکت از خدای آفرینش به این مکان می آیند. مجسمه اصلی معبد، چهار سر برهما را به تصویر می کشد و فضای معبد پر از ارتعاشات معنوی است که یادآور قدرت آفرینش است.

سایر معابد در هند

علاوه بر پوشکار، معابد دیگری نیز وجود دارند که یا به طور جزئی به برهما اختصاص یافته اند، یا مجسمه های او را در کنار دیگر خدایان تریمورتی در خود جای داده اند:

* شری کهتسوار برهمادهام تیت، آسوترا، بارمر، راجستان: این معبد نیز یکی دیگر از مکان های مهم پرستش برهما در راجستان است.
* آدی برهما تمپل، خوخان، کوللو، هیماچال پرادش: معبدی در شمال هند که به برهما اختصاص دارد.
* برهما کارمالی تمپل، ناگارگائو، والپوی، گوا: این معبد مربوط به قرن پنجم میلادی است و در روستای دورافتاده ای در گوا قرار دارد.
* در برخی معابد تریمورتی مانند معبد تانوما لایان در تامیل نادو، تصاویر و مجسمه های برهما در کنار ویشنو و شیوا دیده می شود.
* مجسمه های تاریخی برهما در معابدی چون معبد چناکسوا در سوماناتاپورا و غارهای بادامی (قرن ششم میلادی) نیز یافت می شوند که نشان دهنده اهمیت پیشین اوست.

پرستش برهما در جنوب شرق آسیا

حضور برهما تنها به هند محدود نمی شود و می توان تأثیر او را در فرهنگ و مذهب کشورهای جنوب شرق آسیا نیز مشاهده کرد، جایی که او اغلب با نام ها و تجلیات محلی شناخته می شود:

* تایلند (ایراوان شرین): در تایلند، برهما با نام فرا پروم (Phra Phrom) شناخته می شود و پرستش او به شکل چهار سر، بسیار محبوب است. برجسته ترین مکان پرستش او، ایراوان شرین (Erawan Shrine) در بانکوک است که با مجسمه ای طلایی از فرا پروم، هر روزه هزاران بازدیدکننده و نیایشگر را به خود جذب می کند. مردم تایلند، فرا پروم را خدای اقبال و خوشبختی می دانند و برای رسیدن به آرزوهایشان به او متوسل می شوند.
* اندونزی (پرامبانان، بالی): در اندونزی، به ویژه در جزیره بالی که هندوئیسم همچنان شکلی فعال دارد، برهما به عنوان یکی از خدایان اصلی مورد احترام است. در مجموعه معابد پرامبانان در جاوا، یکی از سه معبد بزرگ به برهما اختصاص یافته است. همچنین در بالی، معبد آنداکاسا (Andakasa Temple) به برهما تقدیم شده است. در افسانه های محلی جاوه نیز، برهما گاهی به عنوان پدر بیولوژیکی شخصیت های اساطیری ظاهر می شود.
* مالزی، کامبوج و دیگر مناطق: مجسمه ها و نگاره هایی از برهما در معابد تاریخی مانند آنگکور وات در کامبوج نیز یافت می شوند که نشان دهنده گسترش نفوذ فرهنگی هندوئیسم و جایگاه برهما در آن دوران است.

این حضور فرهنگی در خارج از هند نشان می دهد که اگرچه پرستش فعال برهما در سرزمین اصلی هند کاهش یافته، اما نماد و معنای او به عنوان خدای آفریننده در سایر فرهنگ ها همچنان زنده است.

برهما در فرهنگ عامه و متون مرتبط

نفوذ برهما فراتر از متون مقدس و معابد است و می توان ردپای او را در بخش های مختلف فرهنگ، ادبیات و حتی نام گذاری های جغرافیایی یافت.

یکی از نمونه های بارز، نام کشور برمه (میانمار کنونی) است که ریشه هایی در نام برهما دارد. این منطقه در متون قرون وسطایی هند به برهما-دشا یا سرزمین برهما شهرت داشته است. این نشان دهنده نفوذ عمیق فرهنگی و مذهبی هند باستان در جنوب شرق آسیا است که حتی بر نام گذاری یک کشور نیز تأثیر گذاشته است.

در بودیسم نیز، برهما حضوری قابل توجه دارد. او به عنوان فانتیان (Fantian) در چین، بونتن (Bonten) در ژاپن و بهومچئون (Beomcheon) در کره شناخته می شود. در بودیسم چینی، او به عنوان یکی از بیست دوا یا بیست و چهار دوا که گروهی از محافظان دارما هستند، مورد احترام قرار می گیرد. این تلفیق و پذیرش خدایان هندو در پانتئون بودایی، شاهدی بر تبادلات فرهنگی و مذهبی دیرینه در آسیا است.

افسانه های هندو، تنها روایت های مذهبی نیستند؛ بلکه آینه ای تمام نما از جهان بینی، فلسفه و تلاش انسان برای درک کیهان و جایگاه خود در آن هستند.

در ادبیات و هنر، برهما الهام بخش داستان ها، نقاشی ها و مجسمه های بی شماری بوده است. هرچند که تعداد داستان های مستقل درباره او کمتر از ویشنو و شیوا است، اما او به عنوان نمادی از آفرینش و منبع دانش، همواره در پس زمینه بسیاری از حماسه های بزرگ هندو حضور دارد. نام گذاری کوهستان برومو (Mount Bromo) در اندونزی، که یک آتشفشان فعال است، از نام برهما گرفته شده و نشان دهنده پیوند عمیق باورهای مذهبی با طبیعت در این منطقه است. مردم محلی تنگر، هر ساله جشن یادنیا کاسادا (Yadnya Kasada) را در این کوه برگزار می کنند و قربانی هایی را به خدایان، به ویژه برهما، تقدیم می کنند.

در نسخه های جاوه ای وایانگ (تئاتر سایه)، نقش برهما کمی متفاوت می شود. با کمرنگ شدن هندوئیسم در جاوه و ظهور اسلام، نقش آفریننده اصلی به شخصیتی به نام سانگ هیانگ وِنانگ منتقل می شود، و برهما با نام براما (به معنای آتش) به عنوان خدایی حاکم، پسر باتارا گورو (شیوا) معرفی می شود و شخصیت او با ایزد آتش، آگنی، در هم می آمیزد. این تغییرات، انعکاسی از دگرگونی های فرهنگی و مذهبی در طول تاریخ است.

نتیجه گیری

سفر به دنیای برهما، خدای آفریننده در اساطیر هندو، ما را با عمق و غنای یک جهان بینی کهن آشنا می کند. او نه تنها یک ایزد است، بلکه نمادی از آغاز، خرد و سرچشمه تمامی هستی است. از چهار سر و چهار دستش که نماد وداها و جهات کیهانی اند، تا نیلوفر آبی و قوی او که خلوص و تمایز را نشان می دهند، هر جزء از او داستانی برای گفتن دارد.

با وجود اینکه پرستش مستقیم او در دوران معاصر کمرنگ شده و معابد او در مقایسه با ویشنو و شیوا اندک اند، جایگاه او در چرخه بی انتهای آفرینش، نگهداری و نابودی همچنان بی بدیل است. افسانه هایی چون بریدن سر او توسط شیوا، یا نقش او به عنوان آفریننده ای ثانویه، دلایلی را برای این کاهش پرستش ارائه می دهند، اما هرگز از اهمیت او در بافتار اساطیری و فلسفی هندوئیسم نمی کاهد.

حضور برهما در فرهنگ های جنوب شرق آسیا، مانند تایلند و اندونزی، شاهدی بر گستردگی نفوذ اوست. او در ذهن و قلب میلیون ها نفر، اگرچه به شکلی متفاوت، همچنان زنده و فعال است. درک برهما، نه تنها به درک بهتر هندوئیسم کمک می کند، بلکه بینش عمیق تری به ما درباره پیچیدگی های آفرینش، نقش خدایان در نظم کیهانی و تلاش بشر برای معنا بخشیدن به هستی می بخشد. او، با تمام فراز و نشیب هایش، همچنان نمادی از آن نیروی آغازین است که هر چیزی را به وجود می آورد و دریچه ای به سوی تعمق بیشتر در غنا و پیچیدگی جهان بینی هندو می گشاید.