کتاب «نوروز و مهرگان در قرون نخستین اسلامی» اثر حمید اشرفی به بررسی تداوم و تحولات جشن‌های نوروز و مهرگان در دوره‌های اولیه اسلامی می‌پردازد. نویسنده با تحلیل منابع تاریخی نقش این جشن‌ها را در هویت ملی ایرانیان و تعاملات فرهنگی با حکومت‌های عربی ترک و مغول بررسی می‌کند. او نشان می‌دهد که چگونه ایرانیان با حفظ و تطبیق این آیین‌ها با شرایط جدید میراث فرهنگی خود را پاس داشته‌اند.
خلاصه فصل 1 کتاب نوروز و مهرگان در قرون نخستین اسلامی : بازتاب اجتماعی نوروز و مهرگان در منابع تاریخی
فصل حاضر به بررسی بازتاب اجتماعی جشن‌های نوروز و مهرگان در منابع تاریخی پرداخته و نقش این جشن‌ها را در ساختار اجتماعی جامعه‌های مختلف اسلامی تحلیل می‌کند. این جشن‌ها به عنوان نمادهای فرهنگی و اجتماعی در متون تاریخی و منابع مختلف مورد توجه قرار گرفته‌اند و تأثیرات عمیقی بر زندگی روزمره مردم و ساختار اجتماعی آن دوره‌ها داشتند.
در ابتدا این فصل به معرفی منابع مختلف تاریخی می‌پردازد که به ثبت و بررسی جشن‌های نوروز و مهرگان اختصاص یافته‌اند. این منابع شامل متون ادبی تاریخ‌نگاری‌ها و اسناد مختلف از جمله سفرنامه‌ها و گزارش‌های رسمی هستند که در آن‌ها به طور مستقیم یا غیرمستقیم به برگزاری این جشن‌ها اشاره شده است. این منابع نشان می‌دهند که جشن‌های نوروز و مهرگان از دیرباز بخشی از هویت اجتماعی ایرانیان بوده و نقش مهمی در تقویت احساس همبستگی اجتماعی و ملی داشتند.
سپس فصل به توصیف نحوه بازتاب اجتماعی این جشن‌ها در میان طبقات مختلف اجتماعی پرداخته و تأکید می‌کند که این جشن‌ها نه تنها در سطح دربار و طبقات بالای اجتماعی بلکه در میان مردم عادی نیز با شکوه و اهمیت فراوانی برگزار می‌شدند. جشن‌های نوروز و مهرگان به عنوان زمانی برای تجدید روابط اجتماعی و جشن گرفتن در کنار خانواده و دوستان محسوب می‌شدند.
علاوه بر این تأثیرات سیاسی این جشن‌ها در تحکیم قدرت حکومت‌ها و ارتباط آن‌ها با مردم نیز بررسی می‌شود. در منابع تاریخی آمده است که حکام و خلفا برای تثبیت قدرت خود و به دست آوردن مشروعیت اجتماعی به حمایت از این جشن‌ها می‌پرداختند. این حمایت‌ها نه تنها در مراسم رسمی بلکه در ایجاد و تقویت آئین‌های مذهبی و فرهنگی مرتبط با نوروز و مهرگان نیز مشهود بود.
در نهایت این فصل به تحلیل تغییرات اجتماعی و فرهنگی که جشن‌های نوروز و مهرگان در پی داشتند می‌پردازد. تغییراتی که به مرور زمان در نتیجه تحولات اجتماعی اقتصادی و سیاسی در جوامع مختلف اسلامی رخ داد به ویژه در دوران خلفای عباسی و بعد از آن این جشن‌ها به اشکال متفاوتی برگزار شدند و تأثیرات اجتماعی آن‌ها نیز دچار تحولات جدیدی شد. فصل با اشاره به تغییرات در ساختار اجتماعی و فرهنگی جامعه‌های اسلامی و تأثیر جشن‌های نوروز و مهرگان در تداوم هویت ایرانی در دوران اسلامی به پایان می‌رسد.
نکات کلیدی فصل 1 کتاب نوروز و مهرگان در قرون نخستین اسلامی:
- منابع تاریخی: متون ادبی تاریخ‌نگاری‌ها سفرنامه‌ها گزارش‌های رسمی
- نقش جشن‌ها در هویت اجتماعی ایرانیان
- حمایت حکام و خلفا از جشن‌ها برای تثبیت قدرت
- تغییرات اجتماعی و فرهنگی جشن‌ها در طول زمان
خلاصه فصل 2 کتاب نوروز و مهرگان در قرون نخستین اسلامی : نقش عوامل جغرافیایی و اقتصادی در ماندگاری جشن‌ها
فصل حاضر به تحلیل و بررسی تأثیر عوامل جغرافیایی و اقتصادی بر ماندگاری جشن‌های نوروز و مهرگان در دوره‌های مختلف اسلامی پرداخته است. این جشن‌ها به‌ویژه در دوره‌های نخستین اسلامی همچنان در میان مردم و حکومت‌ها از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بودند و عوامل مختلف جغرافیایی و اقتصادی نقش به‌سزایی در حفظ و تداوم آن‌ها ایفا کردند.
در ابتدا فصل به بررسی نقش جغرافیا در تثبیت و گسترش جشن‌های نوروز و مهرگان می‌پردازد. منطقه‌های مختلف جغرافیایی که این جشن‌ها در آن‌ها برگزار می‌شدند از تنوع فرهنگی و اجتماعی برخوردار بودند. برگزاری این جشن‌ها در مناطق مختلف ایران و دیگر سرزمین‌های اسلامی به ویژه در فلات ایران زمینه‌های طبیعی جغرافیایی و کشاورزی خاصی را ایجاد کرده بود که به‌طور مستقیم با فصول سال و فرآیندهای زراعی مرتبط بود. به‌عنوان مثال جشن نوروز که در آستانه فصل بهار و آغاز سال نو قرار داشت همزمان با دوره‌ای از سال بود که مردم به فصل برداشت محصول نزدیک می‌شدند و از این‌رو این جشن در تقویم اجتماعی و کشاورزی مردم اهمیت ویژه‌ای داشت.
سپس فصل به تأثیر عوامل اقتصادی در ماندگاری این جشن‌ها می‌پردازد. اقتصاد کشاورزی تجارت و ارتباطات با سایر سرزمین‌ها به ویژه در دوره‌های مختلف اسلامی موجب می‌شد که جشن‌های نوروز و مهرگان نه تنها به‌عنوان مناسبت‌های فرهنگی بلکه به‌عنوان رویدادهایی با ابعاد اقتصادی نیز در نظر گرفته شوند. از جمله تجارت و مبادلات اقتصادی در زمان جشن‌ها به ویژه در بازارها و مراکز تجاری باعث تقویت حضور اجتماعی مردم در این مراسم‌ها می‌شد.
در ادامه تأثیرات اقتصادی بر برگزاری این جشن‌ها و مشارکت مردم در آن‌ها مورد بررسی قرار می‌گیرد. این فصل بر این نکته تأکید دارد که جشن‌ها نه تنها در سطح حکومتی بلکه در میان مردم عادی به‌ویژه کشاورزان و طبقات تجاری از اهمیت زیادی برخوردار بود و منابع اقتصادی همچون منابع آبی و کشاورزی در این زمینه نقشی کلیدی ایفا می‌کردند.
در نهایت فصل با تحلیل نحوه تعامل میان عوامل جغرافیایی اقتصادی و اجتماعی در ماندگاری و توسعه جشن‌های نوروز و مهرگان به پایان می‌رسد. این تعاملات نشان می‌دهند که این جشن‌ها به‌عنوان یک پدیده اجتماعی و فرهنگی به‌شکل پیچیده‌ای با تحولات اقتصادی و جغرافیایی در ارتباط بوده‌اند و در دوره‌های مختلف اسلامی به‌ویژه در مناطقی که کشاورزی و تجارت از اهمیتی ویژه برخوردار بودند به‌طور مؤثری تداوم یافتند.
نکات کلیدی فصل 2 کتاب نوروز و مهرگان در قرون نخستین اسلامی:
- نقش جغرافیا در تثبیت و گسترش جشن‌ها
- ارتباط نوروز با فصل بهار و برداشت محصول
- تأثیر اقتصاد کشاورزی و تجارت در ماندگاری جشن‌ها
- اهمیت جشن‌ها در میان کشاورزان و طبقات تجاری
خلاصه فصل 3 کتاب نوروز و مهرگان در قرون نخستین اسلامی : تأثیر عوامل اجتماعی در استمرار نوروز و مهرگان
فصل حاضر به بررسی تأثیر عوامل اجتماعی در تداوم و استمرار جشن‌های نوروز و مهرگان در طول قرون نخستین اسلامی می‌پردازد. این جشن‌ها به‌عنوان بخشی از هویت فرهنگی و اجتماعی ایرانیان نه تنها در عرصه‌های فرهنگی و مذهبی بلکه در ساختار اجتماعی جامعه‌های اسلامی نیز از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بودند.
در آغاز فصل به بررسی جایگاه اجتماعی نوروز و مهرگان در میان طبقات مختلف اجتماعی پرداخته و تأکید می‌کند که این جشن‌ها در تمامی سطوح جامعه از دربار تا طبقات پایین‌تر مورد توجه و احترام قرار داشتند. این جشن‌ها به‌ویژه به‌عنوان فرصتی برای تقویت پیوندهای اجتماعی و خانوادگی برقراری روابط اجتماعی و ایجاد همبستگی در میان مردم برگزار می‌شدند.
سپس فصل به تحلیل نقش آداب و رسوم مرتبط با نوروز و مهرگان در شکل‌دهی به روابط اجتماعی پرداخته و تأکید می‌کند که برگزاری این جشن‌ها موجب تقویت هویت گروهی و اجتماعی مردم در دوران مختلف می‌شد. این مراسم‌ها نه تنها به تقویت تعاملات اجتماعی کمک می‌کردند بلکه از طریق حضور در جمع‌های عمومی احساس تعلق به یک جامعه بزرگتر و مشترک را در افراد ایجاد می‌نمودند.
در ادامه تأثیرات اقتصادی جشن‌های نوروز و مهرگان نیز در این فصل مورد توجه قرار می‌گیرد. این جشن‌ها در بسیاری از مناطق ایران و دیگر سرزمین‌های اسلامی با تحرکات اقتصادی همراه بودند. بازارها و مراکز تجاری در دوران جشن‌ها رونق می‌گرفتند و مردم از این فرصت برای تجارت خرید و فروش کالاهای مختلف استفاده می‌کردند. به همین ترتیب این جشن‌ها نقش مهمی در تقویت اقتصاد محلی و ایجاد فرصت‌های تجاری ایفا می‌کردند.
در بخش بعدی تأثیر نهادهای اجتماعی همچون خانواده و گروه‌های اجتماعی محلی در تداوم جشن‌ها بررسی می‌شود. در این فصل توضیح داده می‌شود که چگونه جشن‌های نوروز و مهرگان در قالب سنت‌های خانوادگی و محلی تداوم یافته و به نسل‌های بعدی منتقل می‌شدند. این انتقال فرهنگی به‌ویژه از طریق روایت‌های شفاهی آموزش‌های خانوادگی و مشارکت در آئین‌های جمعی انجام می‌گرفت.
در نهایت فصل به بررسی تحولات اجتماعی در جوامع اسلامی می‌پردازد و توضیح می‌دهد که چگونه تغییرات در ساختارهای اجتماعی از جمله تحولات در سیاست اقتصاد و فرهنگ بر نحوه برگزاری جشن‌های نوروز و مهرگان تأثیر گذاشته است. این تأثیرات موجب شدند که این جشن‌ها در طول زمان تطبیق یافته و به‌صورت مناسک فرهنگی و اجتماعی پایداری ادامه یابند هرچند برخی تغییرات جزئی در شیوه‌ها و مراسم‌های آن‌ها ایجاد شد.
نکات کلیدی فصل 3 کتاب نوروز و مهرگان در قرون نخستین اسلامی:
- جایگاه جشن‌ها در تقویت هویت فرهنگی و اجتماعی ایرانیان
- نقش آداب و رسوم در شکل‌دهی به روابط اجتماعی
- تاثیرات اقتصادی جشن‌ها بر رونق بازارها و تجارت
- تداوم جشن‌ها از طریق سنت‌های خانوادگی و محلی
خلاصه فصل 4 کتاب نوروز و مهرگان در قرون نخستین اسلامی : نقش عوامل سیاسی در تداوم جشن‌های ایرانی
فصل حاضر به تحلیل نقش عوامل سیاسی در تداوم و استمرار جشن‌های ایرانی به‌ویژه نوروز و مهرگان در دوران نخستین اسلامی می‌پردازد. این جشن‌ها که ریشه‌های عمیق فرهنگی در ایران باستان دارند در دوره‌های مختلف اسلامی به‌ویژه در دوران خلفای عباسی و دیگر حکومت‌های اسلامی با حمایت‌های سیاسی مواجه شدند و این حمایت‌ها در بقای آن‌ها تأثیر بسزایی داشت.
در ابتدا فصل به نقش حکومت‌ها و حکام در حفظ و تداوم این جشن‌ها پرداخته و بیان می‌کند که بسیاری از جشن‌های ایرانی در دوران اسلامی با حمایت و تشویق از سوی مقامات حکومتی برگزار می‌شدند. خلفای عباسی و دیگر حکام اسلامی به‌ویژه در دوران‌هایی که به‌دنبال تقویت هویت ملی ایرانی بودند برگزاری این جشن‌ها را به‌عنوان نمادهای فرهنگی و اجتماعی گرامی داشتند.
سپس فصل به توضیح دلایل سیاسی این حمایت‌ها می‌پردازد. این جشن‌ها به‌ویژه نوروز و مهرگان در بسیاری از موارد به‌عنوان ابزارهایی برای مشروعیت‌بخشی به حکومت‌ها و ایجاد پیوندهای عمیق‌تر با مردم استفاده می‌شدند. جشن‌های نوروز و مهرگان به‌عنوان فرصتی برای جلب حمایت و تقویت روابط اجتماعی میان حکام و مردم مورد توجه قرار می‌گرفتند و به‌ویژه در دربارها زمینه‌ای برای نمایش اقتدار و عظمت حکومتی بودند.
در ادامه فصل به تأثیرات سیاسی جشن‌ها در سطح روابط دیپلماتیک و بین‌المللی پرداخته است. برخی از جشن‌ها و مراسم‌های نوروزی و مهرگانی به‌ویژه در دربارهای کشورهای اسلامی و غیر اسلامی به‌عنوان فرصتی برای تقویت روابط میان کشورها و برقراری ارتباطات تجاری و فرهنگی مورد استفاده قرار می‌گرفتند. در این راستا جشن‌های نوروز و مهرگان به‌عنوان یک عامل متحدکننده در روابط بین‌المللی و فرهنگی کشورهای مختلف ایفای نقش می‌کردند.
در نهایت فصل به تحلیل تغییرات سیاسی در تحولات جشن‌های ایرانی در دوره‌های مختلف اسلامی می‌پردازد و بیان می‌کند که در هر دوره تغییرات سیاسی اقتصادی و اجتماعی باعث تغییرات در شیوه‌ها و نحوه برگزاری این جشن‌ها می‌شد. این جشن‌ها به‌عنوان ابزارهایی برای مواجهه با چالش‌های سیاسی و اجتماعی هر دوره همواره با تغییرات و تطورات سیاسی همراه بوده‌اند.
نکات کلیدی فصل 4 کتاب نوروز و مهرگان در قرون نخستین اسلامی:
- حمایت‌های سیاسی حکومت‌ها از جشن‌ها
- استفاده از جشن‌ها برای مشروعیت‌بخشی به حکومت‌ها
- نقش جشن‌ها در تقویت روابط دیپلماتیک و بین‌المللی
- تأثیر تغییرات سیاسی بر نحوه برگزاری جشن‌ها
خلاصه فصل 5 کتاب نوروز و مهرگان در قرون نخستین اسلامی : تأثیر دین اسلام بر حفظ و احیای نوروز و مهرگان
فصل حاضر به تحلیل تأثیر دین اسلام بر حفظ و احیای جشن‌های نوروز و مهرگان در دوران اسلامی می‌پردازد. این جشن‌ها که ریشه‌های فرهنگی عمیقی در ایران باستان دارند پس از ورود اسلام به سرزمین‌های ایرانی به‌ویژه در قرون نخستین اسلامی تحت تأثیر اصول و آموزه‌های اسلامی قرار گرفتند.
در ابتدا فصل به چگونگی مواجهه اولیه اسلام با این جشن‌ها اشاره می‌کند. در این بخش توضیح داده می‌شود که اگرچه اسلام به‌طور مستقیم جشن‌های باستانی ایرانی را به رسمیت نشناخت اما نسبت به این جشن‌ها برخوردی روادارانه داشت. برخی از حکام اسلامی به‌ویژه در دوران امویان و عباسیان با برگزاری این جشن‌ها به‌عنوان بخشی از هویت فرهنگی ایرانی برخورد مثبت داشته و آن‌ها را به‌طور غیررسمی در تقویم‌های اجتماعی گنجاندند.
سپس فصل به بررسی تأثیرات دینی و فقهی بر تغییرات و انطباق جشن‌های نوروز و مهرگان با اصول اسلامی می‌پردازد. در این بخش اشاره می‌شود که برخی از علمای اسلام در جهت حفظ سنت‌های ملی و فرهنگی ایرانیان با برگزاری این جشن‌ها مخالفتی نداشتند. برخی دیگر از علمای اسلامی به‌ویژه در دوران عباسیان با ارائه تفاسیر مختلف تلاش کردند تا این جشن‌ها را به گونه‌ای با مفاهیم اسلامی تطبیق دهند تا از سوی مسلمانان پذیرفته شوند.
در ادامه فصل به نقش نهادهای دینی در تداوم این جشن‌ها می‌پردازد. به‌ویژه در دوران عباسیان جشن‌های نوروز و مهرگان به‌عنوان نمادهای فرهنگی و اجتماعی با حمایت از سوی برخی از شخصیت‌های دینی و مذهبی اسلامی همچنان برگزار می‌شدند. این حمایت‌ها باعث شد که این جشن‌ها که ابتدا ممکن بود به‌عنوان جشن‌های غیرمذهبی تلقی شوند به مرور زمان با مفاهیم اسلامی هم‌راستا شده و مورد پذیرش قرار گیرند.
فصل همچنین به تأثیر دین اسلام در تقویت برخی از آداب و رسوم مرتبط با این جشن‌ها اشاره می‌کند. به‌ویژه در دوران صفویان در پی تقویت هویت ایرانی-اسلامی جشن‌های نوروز و مهرگان با دقت و ظرافت بیشتری با مفاهیم اسلامی تطبیق یافتند. این تطبیق نه تنها موجب حفظ این جشن‌ها در درون جامعه اسلامی شد بلکه به آن‌ها بعدی معنوی و مذهبی نیز بخشید.
در نهایت فصل به این نتیجه می‌رسد که دین اسلام نه تنها موجب زوال و فراموشی جشن‌های نوروز و مهرگان نشد بلکه به‌نوعی آن‌ها را در قالبی جدید مطابق با اصول اسلامی احیا کرده و به تداوم آن‌ها در طول تاریخ اسلامی کمک کرد. این احیاء به ویژه در دوره‌های مختلف حکومت‌های اسلامی از جمله دوران عباسیان و صفویان بسیار چشمگیر بود.
نکات کلیدی فصل 5 کتاب نوروز و مهرگان در قرون نخستین اسلامی:
- برخورد روادارانه اسلام با جشن‌های باستانی
- تلاش علمای اسلام برای تطبیق جشن‌ها با مفاهیم اسلامی
- حمایت شخصیت‌های دینی از تداوم جشن‌ها
- احیای جشن‌ها در قالبی جدید و مطابق با اصول اسلامی
خلاصه فصل 6 کتاب نوروز و مهرگان در قرون نخستین اسلامی : آیین‌های نوروزی در دوره‌های مختلف اسلامی
فصل حاضر به بررسی آیین‌های نوروزی در دوره‌های مختلف اسلامی و تغییرات آن‌ها در طول زمان پرداخته است. این جشن که ریشه‌های فرهنگی آن به دوران پیش از اسلام در ایران بازمی‌گردد پس از ورود اسلام به سرزمین‌های ایرانی دستخوش تحولات مختلفی شد. با وجود تغییرات در ساختار سیاسی و اجتماعی نوروز به‌عنوان یک جشن ملی همچنان در دوره‌های مختلف اسلامی حفظ و برگزار می‌شد ولی آیین‌های آن تحت تأثیر شرایط اجتماعی اقتصادی و سیاسی تغییراتی را تجربه کرد.
در ابتدا فصل به بررسی آیین‌های نوروزی در دوران امویان و عباسیان پرداخته است. در این دوره‌ها نوروز به‌عنوان یک جشن ملی و فرهنگی ایرانی به‌ویژه در دربارها با شکوه و عظمت برگزار می‌شد. خلفای عباسی نیز برای تقویت مشروعیت خود در میان ایرانیان از این جشن بهره‌برداری می‌کردند. آیین‌های نوروزی در این دوره‌ها شامل مراسمی مانند توزیع هدایا برگزاری ضیافت‌های رسمی و دیدار با بزرگان و مقامات بود. این جشن‌ها در این دوران به‌عنوان فرصتی برای تجدید روابط سیاسی و اجتماعی میان حکومت و مردم مطرح بود.
سپس فصل به تغییرات آیین‌های نوروزی در دوران‌های بعدی به‌ویژه در دوران فاطمیان و سلجوقیان پرداخته است. در این دوره‌ها نوروز به‌عنوان یک مراسم فرهنگی مهم همچنان در میان مردم برگزار می‌شد اما با برخی تغییرات در شیوه‌های اجرایی. در دوره فاطمیان نوروز بیشتر جنبه‌های مذهبی پیدا کرد و به عنوان نماد قدرت حکومت اسلامی نیز مطرح شد. در دوران سلجوقیان نوروز با رنگ و بوی جدیدی همراه شد و در دربارهای مختلف با ابعاد فرهنگی و اجتماعی خاصی برگزار می‌شد.
در ادامه فصل به بررسی دوران صفویان می‌پردازد. در این دوره نوروز به‌عنوان یک جشن ملی-مذهبی دوباره احیا شد و آیین‌های آن با تکیه بر ارزش‌های اسلامی و ایرانی به اوج خود رسید. در دوران صفویان نوروز علاوه بر جنبه‌های سیاسی و اجتماعی به‌عنوان فرصتی برای تجدید پیمان دینی و فرهنگی نیز تلقی می‌شد. مراسم ویژه‌ای همچون دیدار شاهان با روحانیون و بزرگان مذهبی و برگزاری نمازهای خاص در این دوره به آیین‌های نوروزی افزوده شد.
در نهایت فصل به بررسی تحولات نوروزی در دوران‌های بعد از صفویان و تأثیرات آن در دوران‌های معاصر می‌پردازد. تغییرات سیاسی و اجتماعی در ایران و دیگر سرزمین‌های اسلامی موجب شد که آیین‌های نوروزی همچنان به‌عنوان یک نماد فرهنگی و ملی مورد توجه قرار گیرند ولی در هر دوره بر اساس شرایط زمان و مکان این آیین‌ها رنگ و بوی جدیدی پیدا کرد.
نکات کلیدی فصل 6 کتاب نوروز و مهرگان در قرون نخستین اسلامی:
- آیین‌های نوروزی در دوران امویان و عباسیان (توزیع هدایا ضیافت‌های رسمی)
- تغییرات نوروز در دوران فاطمیان (جنبه‌های مذهبی) و سلجوقیان (ابعاد فرهنگی و اجتماعی)
- احیای نوروز در دوران صفویان (جشن ملی-مذهبی)
- تأثیرات دوران‌های بعد از صفویان بر آیین‌های نوروزی
خلاصه فصل 7 کتاب نوروز و مهرگان در قرون نخستین اسلامی : آیین‌های مهرگانی در قرون نخستین اسلامی
فصل حاضر به بررسی آیین‌های مهرگانی در قرون نخستین اسلامی و تحولات آن‌ها در این دوران می‌پردازد. مهرگان که یکی از جشن‌های باستانی ایرانی است در دوران اسلامی نیز به‌عنوان یک مناسبت فرهنگی و اجتماعی مهم باقی ماند و تغییرات عمده‌ای را در قالب و محتوای خود تجربه کرد.
در ابتدا فصل به ریشه‌های تاریخی و معنوی مهرگان پرداخته و اشاره می‌کند که این جشن که به‌ویژه در زمان‌های پیش از اسلام به‌عنوان جشن برداشت محصول و شکرگزاری از نعمت‌های زمین برگزار می‌شد در دوره اسلامی نیز با اهمیت‌های خاصی همراه بود. مهرگان در این دوره به‌عنوان نمادی از وحدت اجتماعی و فرهنگی ایرانیان و فرصتی برای تقویت روابط انسانی و دینی تلقی می‌شد.
سپس فصل به تأثیرات حکومت‌های اسلامی بر برگزاری آیین‌های مهرگانی می‌پردازد. در دوران خلفای عباسی و دیگر حکومت‌های اسلامی مهرگان به‌عنوان یک جشن ملی و فرهنگی با نظارت و حمایت از سوی مقامات حکومتی برگزار می‌شد. این جشن‌ها در برخی موارد با هدف تقویت مشروعیت حکومت‌ها و به‌عنوان ابزاری برای ارتباط بیشتر با مردم برگزار می‌شدند. در این دوره‌ها آیین‌های مهرگانی با حضور درباریان و مقامات حکومتی به یک رویداد رسمی و اجتماعی تبدیل شدند.
فصل همچنین به بررسی تغییرات در آیین‌های مهرگانی در طول دوران‌های مختلف اسلامی می‌پردازد. در دوران سلجوقیان و فاطمیان مهرگان با برخی تغییرات فرهنگی و مذهبی همراه شد. در این دوران مهرگان از جنبه‌های دینی و فرهنگی قوی‌تری برخوردار شد و در دربارهای مختلف به‌عنوان فرصتی برای نمایش قدرت سیاسی و دینی نیز مطرح گردید.
در ادامه فصل به اهمیت مهرگان در میان طبقات مختلف اجتماعی پرداخته است. این جشن نه تنها در دربارها بلکه در میان مردم عادی نیز با شکوه برگزار می‌شد. آیین‌های مهرگانی در میان طبقات مختلف به‌ویژه در جوامع کشاورزی با توجه به اهمیت زمان برداشت محصول نقشی حیاتی در تقویت ارتباطات اجتماعی و اقتصادی ایفا می‌کرد.
در نهایت فصل به تحلیل کلی از روند تحولات آیین‌های مهرگانی در دوره‌های مختلف اسلامی می‌پردازد. این تحولات نشان‌دهنده‌ی توانایی این جشن در انطباق با شرایط جدید سیاسی اجتماعی و دینی بوده و نشان می‌دهد که مهرگان توانسته است به‌عنوان یک نماد فرهنگی و مذهبی در طول تاریخ اسلامی تداوم یابد.
نکات کلیدی فصل 7 کتاب نوروز و مهرگان در قرون نخستین اسلامی:
- ریشه‌های تاریخی و معنوی مهرگان به عنوان جشن برداشت محصول
- برگزاری مهرگان با نظارت و حمایت حکومت‌های اسلامی
- تغییرات فرهنگی و مذهبی مهرگان در دوران سلجوقیان و فاطمیان
- اهمیت مهرگان در میان طبقات مختلف اجتماعی
خلاصه فصل 8 کتاب نوروز و مهرگان در قرون نخستین اسلامی : جایگاه نوروز و مهرگان در دیوان شاعران
فصل حاضر به بررسی جایگاه نوروز و مهرگان در دیوان شاعران دوره‌های مختلف اسلامی پرداخته و نقش این دو جشن مهم ایرانی در آثار ادبیات فارسی و عربی را تحلیل می‌کند. نوروز و مهرگان به‌عنوان جشن‌های ملی ایرانی در اشعار شاعران مختلف در دوره‌های مختلف اسلامی جایگاه ویژه‌ای داشته‌اند و شاعران این دوران این جشن‌ها را به‌عنوان نمادهایی از فرهنگ و هویت ایرانی در اشعار خود مطرح کرده‌اند.
در ابتدا فصل به نقش نوروز در دیوان شاعران پرداخته و اشاره می‌کند که شاعران ایرانی از دوران پیش از اسلام تا قرون نخستین اسلامی نوروز را به‌عنوان نمادی از آغاز سال نو بهار و تجدید حیات در اشعار خود به کار برده‌اند. این جشن که به‌طور خاص با فصل بهار و شکوفایی طبیعت مرتبط است در اشعار شاعران ایرانی همچون فردوسی حافظ و سعدی بازتاب گسترده‌ای داشته است. شاعران این دوره‌ها از نوروز به‌عنوان نمادی از تجدید حیات شادمانی و تحول در زندگی انسان‌ها یاد کرده‌اند.
سپس فصل به جایگاه مهرگان در دیوان شاعران می‌پردازد. مهرگان به‌عنوان جشن برداشت محصول و شکرگزاری از نعمت‌های طبیعت در اشعار شاعران ایرانی و عربی نیز حضوری پررنگ داشته است. این جشن در آثار شاعران به‌ویژه در دوران اسلامی علاوه بر جنبه‌های فرهنگی با تأکید بر مفاهیم اجتماعی و انسانی نیز همراه بوده است. شاعران از مهرگان به‌عنوان زمانی برای به اشتراک گذاشتن شادی‌ها و ایجاد همبستگی در میان مردم یاد کرده‌اند.
در ادامه فصل به تأثیرات دینی و فرهنگی اسلام بر نحوه بازتاب این جشن‌ها در اشعار شاعران پرداخته است. با وجود تأثیرات دینی اسلام شاعران اسلامی همچنان به‌ویژه در دوران عباسیان نوروز و مهرگان را به‌عنوان بخش‌هایی از فرهنگ ایرانی در اشعار خود حفظ کرده و آن‌ها را با مفاهیم اسلامی تطبیق داده‌اند. این تطبیق نشان‌دهنده‌ی هم‌راستایی بین فرهنگ ایرانی و دین اسلام در ادبیات آن دوران است.
در نهایت فصل به تأثیرات اجتماعی این جشن‌ها در دیوان شاعران می‌پردازد. شاعران از نوروز و مهرگان نه تنها به‌عنوان جشن‌هایی فردی بلکه به‌عنوان فرصت‌هایی برای ایجاد ارتباطات اجتماعی تجدید روابط خانوادگی و تقویت روابط اجتماعی میان طبقات مختلف مردم یاد کرده‌اند. این جشن‌ها در آثار شاعران به‌عنوان زمانی برای تجدید عهدهای اجتماعی و ملی نیز به تصویر کشیده شده‌اند.
نکات کلیدی فصل 8 کتاب نوروز و مهرگان در قرون نخستین اسلامی:
- نقش نوروز به عنوان نمادی از آغاز سال نو و بهار در اشعار شاعران (فردوسی حافظ سعدی)
- جایگاه مهرگان به عنوان جشن برداشت محصول و شکرگزاری
- تطبیق جشن‌ها با مفاهیم اسلامی در اشعار دوران عباسیان
- تأثیرات اجتماعی جشن‌ها در تقویت ارتباطات اجتماعی
خلاصه فصل 9 کتاب نوروز و مهرگان در قرون نخستین اسلامی : نقش خلفای عباسی در برگزاری جشن‌ها
فصل حاضر به بررسی نقش خلفای عباسی در برگزاری جشن‌های ایرانی به‌ویژه نوروز و مهرگان پرداخته است. خلفای عباسی با وجود اینکه خود را نمایندگان خلافت اسلامی می‌دانستند از بسیاری از رسوم و جشن‌های ایرانی برای تقویت هویت فرهنگی و مشروعیت حکومتی خود بهره می‌بردند. جشن‌های نوروز و مهرگان در این دوران نه تنها به‌عنوان آیین‌های فرهنگی بلکه به‌عنوان ابزارهایی برای ارتباط حکومت با مردم و تقویت پیوند اجتماعی میان طبقات مختلف جامعه مورد استفاده قرار می‌گرفتند.
در ابتدا فصل به نقش خلفای عباسی در برگزاری جشن‌های نوروزی و مهرگانی پرداخته است. این جشن‌ها در دربار خلفای عباسی با شکوه و عظمت فراوان برگزار می‌شدند و در آن‌ها به‌ویژه در دوره‌های اوج قدرت عباسیان توجه زیادی به تزیینات ضیافت‌ها و هدایا برای مردم و مقامات عالی‌رتبه داشتند. خلفای عباسی با این اقدامات تلاش می‌کردند تا علاوه بر تقویت ارتباطات اجتماعی و سیاسی مشروعیت حکومتی خود را در میان مردم و به‌ویژه در میان ایرانیان برقرار کنند.
سپس فصل به اهمیت سیاسی و اجتماعی این جشن‌ها پرداخته و بیان می‌کند که خلفای عباسی به‌ویژه در اواخر دوره خلافت خود جشن‌های نوروز و مهرگان را به‌عنوان وسیله‌ای برای نمایش اقتدار و عظمت خود به کار می‌بردند. این جشن‌ها در دربارهای عباسیان به‌ویژه در بغداد و در مناطقی که تحت حکومت عباسیان قرار داشت برگزار می‌شدند و حضور مقامات درباریان و نمایندگان سایر کشورهای اسلامی و غیر اسلامی در آن‌ها نشانه‌ای از قدرت و نفوذ عباسیان در سطح جهانی بود.
در ادامه فصل به تأثیرات مذهبی و فرهنگی این جشن‌ها در دوران عباسیان پرداخته است. در این دوران آیین‌های نوروز و مهرگان به‌ویژه در میان ایرانیان نه تنها جنبه‌های فرهنگی بلکه جنبه‌های دینی نیز پیدا کردند و خلفای عباسی تلاش کردند تا این جشن‌ها را با اصول اسلامی تطبیق دهند. برخی از علمای اسلامی در این دوران به‌ویژه در بغداد به برگزاری این جشن‌ها با رعایت اصول اسلامی تأکید داشتند در حالی که برخی دیگر مخالف این نوع جشن‌ها بودند.
در نهایت فصل به تحلیل رابطه میان سیاست و فرهنگ در برگزاری جشن‌های نوروز و مهرگان در دوره عباسیان پرداخته و نتیجه می‌گیرد که این جشن‌ها نه تنها به‌عنوان یک سنت فرهنگی ایرانی بلکه به‌عنوان ابزاری برای تحکیم روابط سیاسی و اجتماعی در دربار خلفای عباسی نقش داشتند. با وجود چالش‌ها و نظرات مختلف دینی جشن‌های نوروز و مهرگان در دوران عباسیان همچنان به‌عنوان بخش‌هایی از هویت فرهنگی ایرانی به حیات خود ادامه دادند
نکات کلیدی فصل 9 کتاب نوروز و مهرگان در قرون نخستین اسلامی:
- برگزاری باشکوه جشن‌ها در دربار خلفای عباسی
- استفاده از جشن‌ها برای نمایش اقتدار و عظمت
- تأثیرات مذهبی و فرهنگی جشن‌ها در دوران عباسیان
- نقش جشن‌ها به عنوان ابزاری برای تحکیم روابط سیاسی و اجتماعی
خلاصه فصل 10 کتاب نوروز و مهرگان در قرون نخستین اسلامی : تحولات نوروز و مهرگان تا دوران صفوی
فصل حاضر به بررسی تحولات جشن‌های نوروز و مهرگان از آغاز دوره اسلامی تا دوران صفوی پرداخته است. این جشن‌ها که ریشه‌های فرهنگی و تاریخی عمیقی در ایران دارند در طول قرون نخستین اسلامی به‌ویژه در دوران‌های مختلف خلفای عباسی فاطمیان سلجوقیان و ایلخانان با تغییرات متعددی مواجه شدند. این تحولات نشان‌دهنده تطبیق این جشن‌ها با شرایط جدید اجتماعی سیاسی و مذهبی بوده است.
ابتدا فصل به تحولات نوروز و مهرگان در دوران عباسیان می‌پردازد. در دوران عباسیان جشن‌های نوروز و مهرگان با شکوه و عظمت خاصی در دربار برگزار می‌شدند. این جشن‌ها به‌ویژه در بغداد به‌عنوان نمادهای هویت ایرانی مورد توجه قرار گرفتند و خلفای عباسی از آن‌ها به‌عنوان ابزاری برای تقویت مشروعیت خود و نزدیکی به مردم استفاده می‌کردند. با این حال در این دوران برخی از محافل مذهبی نسبت به برگزاری این جشن‌ها حساسیت‌هایی داشتند اما در مجموع جشن‌های نوروز و مهرگان همچنان در سطح وسیعی برگزار می‌شدند.
سپس فصل به بررسی تحولات این جشن‌ها در دوران فاطمیان و سلجوقیان می‌پردازد. در دوران فاطمیان نوروز و مهرگان به‌عنوان جشن‌هایی ملی و مذهبی در کنار جشن‌های اسلامی برگزار می‌شدند. این جشن‌ها از جنبه‌های دینی و اجتماعی بیشتری برخوردار شدند. در دوران سلجوقیان این جشن‌ها با تغییراتی در نحوه اجرا و محتوای مذهبی همراه بودند و جشن‌ها بیشتر به‌عنوان فرصت‌هایی برای تجدید روابط سیاسی و اجتماعی و نمایش اقتدار حکومتی به شمار می‌رفتند.
در ادامه فصل به تأثیر حکومت‌های مغول و ایلخانیان بر برگزاری جشن‌های نوروز و مهرگان می‌پردازد. در این دوره‌ها با وجود حضور فرهنگ مغولی جشن‌های ایرانی به‌ویژه نوروز و مهرگان همچنان به‌عنوان سنت‌های ایرانی در دربارهای ایلخانان حفظ شدند. در این دوران جشن‌ها اغلب با شکوه فراوانی برگزار می‌شدند و تقویت هویت ایرانی در کنار اقتدار مغول‌ها به‌طور همزمان در این جشن‌ها نمود پیدا کرد.
در نهایت فصل به تحولات این جشن‌ها تا دوران صفویان پرداخته و اشاره می‌کند که در دوران صفویان نوروز و مهرگان به‌طور رسمی به‌عنوان جشن‌های ملی و مذهبی احیا شدند. صفویان که به‌دنبال ایجاد وحدت دینی و ملی در ایران بودند از جشن‌های نوروز و مهرگان به‌عنوان نمادهای هویت ایرانی و اسلامی استفاده کردند. در این دوران جشن‌ها علاوه بر ابعاد فرهنگی ابعاد دینی و اجتماعی ویژه‌ای پیدا کردند و در این زمینه نقش مهمی در تحکیم روابط اجتماعی و سیاسی ایفا کردند.
در نتیجه این فصل تحولات نوروز و مهرگان تا دوران صفویان را به‌عنوان فرآیندی از تطبیق این جشن‌ها با شرایط و تحولات سیاسی اجتماعی و دینی مختلف مورد بررسی قرار داده است. جشن‌ها در هر دوره با توجه به شرایط زمان و مکان تغییرات و انطباقات جدیدی پیدا کردند اما همواره بخش جدایی‌ناپذیر از هویت فرهنگی و اجتماعی ایران باقی ماندند.
نکات کلیدی فصل 10 کتاب نوروز و مهرگان در قرون نخستین اسلامی:
- برگزاری جشن‌ها با شکوه در دوران عباسیان
- برگزاری نوروز و مهرگان به عنوان جشن‌های ملی و مذهبی در دوران فاطمیان
- حفظ جشن‌ها در دربار ایلخانان با وجود فرهنگ مغولی
- احیای رسمی جشن‌ها در دوران صفویان به عنوان نمادهای هویت ایرانی و اسلامی
درباره نویسنده کتاب نوروز و مهرگان در قرون نخستین اسلامی :حمید اشرفی
حمید اشرفی پژوهشگر و نویسنده ایرانی با تألیف کتاب «نوروز و مهرگان در قرون نخستین اسلامی» به بررسی تداوم و تحول جشن‌های ایرانی در دوره اسلامی پرداخته است. این اثر در سال 1398 توسط انتشارات نیمروز منتشر شد و به تحلیل نقش عوامل اجتماعی فرهنگی و اقتصادی در حفظ این جشن‌ها می‌پردازد :contentReference[oaicite:1]{index=1}. اشرفی در این کتاب با استفاده از منابع تاریخی و مطالعات فرهنگی نشان می‌دهد که چگونه آیین‌های نوروز و مهرگان در ساختار اجتماعی و سیاسی جامعه اسلامی جایگاه خود را حفظ کرده‌اند.
کتاب های مرتبط با نوروز و مهرگان در قرون نخستین اسلامی
- نوروز و مهرگان در قرون نخستین اسلامی : این کتاب به بررسی ماندگاری جشن‌های نوروز و مهرگان در دوران نخستین اسلامی پرداخته و عوامل اجتماعی اقتصادی سیاسی و دینی مؤثر بر استمرار این جشن‌ها را تحلیل می‌کند.
- جشن‌های ایرانی در دوره اسلامی : این اثر به تحلیل تحولات جشن‌های ایرانی از جمله نوروز و مهرگان در دوره اسلامی و تأثیرات آن بر هویت فرهنگی ایرانیان می‌پردازد.
- فرهنگ ایرانی در قرون نخستین اسلامی : کتابی که به بررسی تأثیر فرهنگ ایرانی بر تمدن اسلامی در قرون نخستین اسلامی و نقش جشن‌های ایرانی در این فرآیند می‌پردازد.
- نوروزنامه حکیم عمر خیام نیشابوری : این کتاب به بررسی جایگاه نوروز در آثار حکیم عمر خیام و تأثیر آن بر فرهنگ و ادب فارسی می‌پردازد.
- تاریخ ایران در قرون نخستین اسلامی : کتابی جامع که به تاریخ ایران در دوران نخستین اسلامی و نقش جشن‌های ایرانی در این دوره می‌پردازد.
- تأثیرات فرهنگی ایران بر جهان اسلام : این اثر به بررسی تأثیرات فرهنگی ایران بر تمدن اسلامی و نقش جشن‌های ایرانی در این تبادل فرهنگی می‌پردازد.
- آیین‌های ایرانی در دوره اسلامی : کتابی که به تحلیل آیین‌های ایرانی از جمله نوروز و مهرگان در دوره اسلامی و تأثیر آن بر جامعه می‌پردازد.
- جشن‌های ایرانی و هویت ملی : این اثر به بررسی نقش جشن‌های ایرانی در تقویت هویت ملی و فرهنگی ایرانیان در دوران اسلامی می‌پردازد.
- نوروز در ادب فارسی : کتابی که به تحلیل جایگاه نوروز در ادب فارسی و تأثیر آن بر آثار شعرا و نویسندگان می‌پردازد.
- مهرگان در تاریخ ایران : این اثر به بررسی تاریخچه و تحولات جشن مهرگان در ایران و نقش آن در فرهنگ ایرانی می‌پردازد.